Od czego zależy zapotrzebowanie na żelazo?

Codzienne straty żelaza wynoszą około 1 mg (na skutek wydalania wraz z moczem, złuszczonym naskórkiem, nabłonkiem jelitowym czy z potem itd.)¹. W sytuacji, kiedy straty żelaza przekraczają wchłanianie z pożywienia, zapasy tego mikroelementu ulegają wyczerpaniu, a w konsekwencji dochodzi do upośledzenia produkcji hemoglobiny oraz zmniejszenia jej zawartości w krwinkach czerwonych.

Różne osoby – różne potrzeby

Wydawać by się mogło, że we współczesnej diecie dość łatwo realizować zapotrzebowanie na ten składnik. W rzeczywistości nie jest to jednak tak proste, jak się wydaje. Dlaczego? Otóż prawidłowo zbilansowana dieta dostarcza średnio 10–15 mg żelaza, z czego wchłania się jedynie 1–2 mg (przy czym najlepiej przyswaja się żelazo hemowe, dwuwartościowe, pochodzące z produktów mięsnych)². Istnieje też szereg czynników, które pogarszają wchłanianie żelaza. Należą tu, między innymi, związki wapnia, fosforu (przetwory mleczne) oraz związki wiążące, np. fityniany (zawarte w ziarnach zbóż i roślinach strączkowych) czy szczawiany (herbata, kawa, szpinak, rabarbar)². W tym miejscu należy jednocześnie podkreślić, że zapotrzebowanie na żelazo nie jest jednakowe dla wszystkich. Uzależnione jest od szeregu czynników.

Okres intensywnego rozwoju

Okres intensywnego rozwoju w pierwszych latach życia dziecka stawia rygorystyczne wymagania pod względem dostarczania odpowiedniej ilości składników odżywczych. Tak jest np. w przypadku żelaza. Skrócony czas trwania ciąży lub inne patologie tego okresu mają tu dodatkowy wpływ. Żelazo jest również niezmiernie ważne dla nastoletniego organizmu. Zwiększone zapotrzebowanie w tym okresie doskonale obrazują normy opracowane przez specjalistów³.

Styl życia

Zapotrzebowanie na żelazo zależy też od stylu życia. Zapotrzebowanie na żelazo rośnie przy intensywnej aktywności fizycznej. Diety wegetariańska czy wegańska cieszą się obecnie rosnącą popularnością. Pomimo wielu potwierdzonych korzyści z ich stosowania obydwie wiążą się z niedostarczaniem organizmowi najłatwiej przyswajalnego postaci żelaza, czyli hemowego. Osoby na takiej diecie powinny więc uważniej kontrolować parametry związane z jego gospodarką⁴. Dużym problemem mogą być również nieprawidłowe nawyki żywieniowe w okresie dzieciństwa i dojrzewania, a zwłaszcza spożywanie większej ilości przekąsek oraz produktów wysoko przetworzonych. Pomimo tego, iż podstawowe nawyki żywieniowe nabywa się w pierwszych latach życia, wraz z dorastaniem mogą one ulec znaczącej modyfikacji. Dziecko przebywa wtedy dużo poza domem, samo zaopatruje się w różne przekąski, a także podpatruje rówieśników.

Krwawienie miesiączkowe a zapotrzebowanie na żelazo

Kobieta, która miesiączkuje wymaga dodatkowo 3 mg żelaza dziennie⁵. Sytuacja zmienia się, gdy krwawienie stają się nadmierne (np. w przypadku mięśniaków macicy). Niedobór żelaza, którego skutkiem może być niedokrwistość z niedoboru żelaza, jest jednym z najczęściej występujących deficytów u kobiet miesiączkujących.

Okres ciąży, połogu i karmienia

Ciąża jest wyjątkowym okresem w życiu kobiety. W czasie prawidłowo przebiegającej ciąży dochodzi do wielu zmian, które nie pozostają bez wpływu na układ krwiotwórczy. W czasie ciąży rośnie też zapotrzebowanie na żelazo. Zwiększa się ono o około 1 mg/dobę w I trymestrze do około 7,5 mg/dobę w ostatnim trymestrze ciąży⁶. Ta istotna zmiana wynika, między innymi, ze wzrostu zapotrzebowania rosnącego płodu i zwiększenia się objętości mięśnia macicy. Niestety, z dostępnych danych wynika, że niedobór żelaza w okresie ciąży i porodu jest zjawiskiem bardzo powszechnym. Istnieją też kobiety, które są szczególnie predysponowane do wystąpienia niedoborów żelaza w tym szczególnym okresie na skutek nadmiernych krwawień przed zajściem w ciążę, krótkich odstępów między kolejnymi ciążami (nie dochodzi do pełnej odbudowy zapasów żelaza) czy chorób układu pokarmowego upośledzających wchłanianie żelaza. Część kobiet źle się odżywia, przekonana o tym, że kobieta ciężarna  je za dwoje” i ma przyzwolenie do spożywania „wszystkiego, na co ma ochotę, w dowolnych ilościach”. Nie są świadome, że najważniejsze jest uważne komponowanie diety. Tymczasem niedobór żelaza przekłada się na konsekwencje dla mamy, płodu i noworodka. Dzieci mam z takim deficytem mogą się urodzić z niższą masą urodzeniową i są bardziej narażone na wystąpienie niedokrwistości w pierwszym roku życia⁷. Zwiększone zapotrzebowanie na żelazo dotyczy również kobiet po porodzie (który wiąże się przecież z dużą utratą krwi). Również laktacja stanowi etap, w którym znacząco zmienia się zapotrzebowanie na wiele składników.  Zapotrzebowanie na żelazo wśród kobiet karmiących wynosi średnio 20 mg/dobę⁸.

Podsumowanie

Żelazo kojarzy się głównie z przenoszeniem tlenu. Pełni ono jednak o wiele szerszą rolę. Uczestniczy w przemianach energetycznych organizmu. Jest również niezbędne do rozwoju układu nerwowego, prawidłowego wzrostu i odporności. Osobami szczególnie narażonymi na niedobór żelaza, o zwiększonym zapotrzebowaniu na ten mikroelement są: okresy intensywnego rozwoju, kobiety w ciąży, po połogu, w okresie laktacji, wegetarianie i weganie, a także osoby, które źle się odżywiają.

Piśmiennictwo:

1. Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w sprawie profilaktyki niedoboru żelaza oraz niedokrwistości z niedoboru żelaza niską dawką żelaza hemowego u kobiet – stan wiedzy na 2013 rok. Ginekol Pol. 2014, 1, 85, 74-78.
2. Karakulska-Prystupiuk E. Niedokrwistość z niedoboru żelaza – postępowanie w praktyce lekarza rodzinnego. Lekarz POZ, 2019, 1: 49-55.
3. Jarosz M, Rychlik E, Stoś K, Charzewska J. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Dostęp on-line 16.05.23.: https://www.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2020/12/Normy_zywienia_2020web-1.pdf.
4. Samek G, Gogga P. Zapobieganie niedoborowi żelaza u osób stosujących dietę wegańską. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu. 2022, 28, 1: 33–39.
5. Pietrzak B, Seremak-Mrozikiewicz A, Marciniak B, Witek A, Leszczyńska-Gorzelak B. Niedokrwistość z niedoboru żelaza w położnictwie i ginekologii. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna. 2016, 1(3): 115–121.
6. Wiesner A, Paśko P. Stosowanie suplementów u kobiet ciężarnych w świetle najnowszych rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników. Farm Pol. 2021, 77(1): 40–47.
7. Abrahamowicz W, Darmochwał-Kolarz D, Gonet-Sebastianka J, Hus I, Oleszczuk J. Niedokrwistość z niedoboru żelaza w ciąży. GinPolMedProjec.  2012, 2(24): 17-24.
8. Sadłocha M, Skrzypulec-Plinta V. Zalecenia dotyczące suplementacji żelaza w położnictwie i ginekologii. Dostęp on-line 12.05.23 r.: https://www.forumginekologii.pl/artykul/zalecenia-dotyczace-suplementacji-zelaza-w-poloznictwie-i-ginekologii.

CHIESI/MST/INN/01/05/2023